سوزن دوزی زرتشتی ، که به زرتشتی دوزی یا گبر دوزی معروف است ، نوعی دوخت است مخصوص بانوان زرتشتی ، که پیشینه آن به پیش از اسلام می رسد و در یزد رواج داشته است . این دوخت با نخ های رنگی بسیار ظریف ابریشمی بر روی پارچه های ریزبافت نقش می شده است . رنگ های مورد استفاده در گبردوزی ، رنگ های روشن و زنده مانند سرخ ، سفید و سبز بوده است . قسمت بالای این شلوار که سوزن دوزی نشده در زیر لباس پنهان می شود . با وجود جزئیات زیادی که این نقوش دارند اما طول هیچکدام از آنها بیشتر از 5/1 سانتیمتر نیست .
گبردوزی یا زرتشتیدوزی گونهای رودوزی به شمار میآید که تنها در میان زرتشتیان انجام میشود و اکنون درحال فراموش شدن است. این رودوزی دربرگیرنده نگارهها و نمادهای ویژهای است که هریک درونمایهی ویژهای در باورهای زرتشتیان دارد. زرتشتیان این نگارهها را روی لباس نوعروسان میدوختند تا باورهایی مانند باروری، حاصلخیزی، زندگی جاوید و...... را به نمایش بگذارند. زرتشتیدوزی گونهای دوخت است که پیش از اسلام در میان ایرانیان روایی داشته(:رایج بوده) است. زرتشتیان پس از اسلام مانند اقوام اقلیت، جامه سنتی خود را نگاه داشته و تا چند دهه گذشته نیز در آیین زناشویی، زنان جامههای زرتشتی خود را میپوشیدند. در گذشته، اندکی پس از زاده شدن دختر، خانواده و به ویژه مادر او به فکر آماده کردن جامه و جهاز عروسی او بودند و کار نخریسی و بافتن پارچه و دوختن جامه را آغاز میکردند و سپس گلدوزی روی آن را انجام میدادند . سالها زمان میبرد تا گلدوزی جامه عروس به پایان برسد و آن را به یک اثرهنری همانند سازد. اکنون این هنر نزد زرتشتیان یزد و کرمان هنوز هم هست. [جی کلاک ، ص231-230 ] پوشاک آنها از پارچههایی به رنگهای گوناگون تشکیل شده است. در گذشته از پارچههای رنگارنگ ابریشم از دستبافتههای خودشان وپارچههای روشن بافت چیت که بیشتر از کشور روسیه و هند میآوردند بهره برده میشده است. این تکههای ابریشم و چیت به گونهی یکی در میان در کنار یکدیگر قرار میگرفت و به هم دوخته میشد که پارچه دوختهشده به طرح تیر و سیخ شناخته میشد. تکههای بریده شده از پارچه ساده به تیر معروف و تکههای بریدهشده از چیت به سیخ معروف است. زرتشتیدوزی یکی از کهنترین سوزندوزیهای ایرانی است که کمتر سوزندوزی به زیبایی آن دیده میشود. این سوزندوزی به اندازهای ظریف است که بخیههای آن را با ذرهبین باید دید. نخ مورد استفاده در زرتشتیدوزی، ابریشم تابیده طبیعی است و هم برای گلدوزی و هم برای شیرازهدوزی ازاین نوارها با ابریشم دوخته میشود. در کنار آنها به گونهی یکی در میان تکههای رنگارنگ پارچه ابریشم یا چیت گلدار روشن دوخته شده است. لبه شلوار زرتشتیدوزی شده که دارای پهنای بسیاری است در بخش زانو جمع شده و مانند بادکنکی به چشم میآید. زرتشتیدوزی بیشتر با دوختهای ترکیبی انجام میشود و عبارتست از: ساقهدوزی، توپر دوزی، زنجیره و دندان موشی. پیش از این نگارههای روی پارچههای چیت یا ابریشمی که خود میبافتند گلدوزی میشد. ولی اکنون از تافتههای رنگی مثل سبز یشمی، زرد قناری، بنفش، زرشکی، آبی، قرمز، مشکی، و پارچه کتانی یا لایی برای استواری بیشتر و آسانی کار سوزندوزی استفاده میشود. رنگ سبز: درخاکسپاری، بزرگترین فرزند فرد درگذشته در حالی که دستمال سبزی بر بازوی دست راست خود بسته است، حرکت میکند. این کار نشانه آن است که زندگی در این خاندان پایستگی خواهد داشت. رنگ سفید: رنگ سرخ: در آیین زرتشتی رنگ سرخ نماد ایزد مهر و دمیدن خورشید است. از سویی رنگ آتش است که آتش در نزد زرتشتیان سپند است. فیروزه فرودی - در کارگاهی که به خواست مژگان جهانآرا، مدیرگروه طراحی پارچه لباس، دانشگاه تهران برگزار شده بود، همایونبامسی، هنرمند زرتشتی و شیرینمزداپور، به آموزش زرتشتیدوزی پرداختند . «مژگان جهان آرا» مدیر گروه طراحی پارچه و لباس دانشگاه هنر که برپا کننده این کار گروه آموزشی است گفت: «مطالعهی تاریخ سنتی لباسهای ایرانی که یکی از درسهای این رشته است و در گوشهای از آن به طور کوتاه، زرتشتی دوزی، اشاره شده، انگیزه را برای تشکیل این کارگاه آموزشی در گروه ایجاد کرد و با پیگیریهای لازم و همیاری شیرین مزداپور و همایون بامسی، این کارگاه آموزشی یک روزه را برپا کردیم.»
همایون بامسی که نخ وقلاب و پارچه و سوزن یاران جدانشدنی بیش از هفتاد سال زندگی پربارش بوده است هم اکنون نیز به آموختن هنرهای دستی سنتی ایران، همچون قلاببافی ،گلدوزی دستی و صنعتی، زرتشتیدوزی، بافتنی و چند هنر دیگر، در خانهی ورجاوند مشغول است. خانهی ورجاوند، همان جایی است که هماکنون در یزد، به مدیریت فرشته رستمی، اداره میشود. هنر زرتشتی دوزی پیشینهای بسیار در درازای تاریخ دارد همایون بامسی که هماکنون 70 سال دارد از 12 سالگی به هنر زرتشتی دوزیپرداخته است . وی کلاسهای آموزشی بسیاری تاکنون برگزار کرده، شماری از کارهای دانشآموزانش را نیز برای نمایش آورده بود. همایون بامسی افزونبر زرتشتیدوزی، هنر قلاببافی را نیز میاموزد. آنچه در تصویر میبینید نمونهای از قلاببافیهای همایون بامسی است . سبز و سرخ و سفید و آبی. همه جا رنگی است. روی پارچه ی قرمز نخهای ابریشمی زرد و آبی و صورتی وبنفش در هم گره خورده و نقشهای زیبای ستاره و ماهی و طاووس را شکل دادهاند. این پارچه، زرتشتیدوزی شده است شیرین مزداپور که آموزش تئوری این هنر را بر دوش داشت، خود دانشآموختهی رشتهی طراحی پارچه از دانشگاه یزد است و هنر زرتشتی دوزی را نزد همایون بامسی فراگرفته است. وی با پوشش زیبای سنتی و مکنای زرتشتی دوزی شده که نمونه کار زیبایی از این هنر بود آموزش پیشینه این هنر در ایران و کاربرد آن در گذشته را با نمایش تصویر به باشندگان توضیح داد. مزداپور گفت: «زرتشتیدوزی با نخ ابریشمی رنگارنگ روی پارچه های ریزبافت انجام می شد و بیشتر با دوختهای ترکیبی، ساقه دوزی، توپردوزی، دندان موشی و زنجیره دوزی همراه است.»
وی گفت: «هنر سوزن دوزی در گذشته بیشتر بر روی لچک (:پارچه سه گوش تزیین شده که در بالای پیشانی به پشت سر بسته می شود)، پیراهن تیرو سیخ (: پیراهنی سنتی که از چند تکه پارچه زربفت با تناسب رنگ در کنارهم دوخته می شود) ، شوال (: پوششی به جای شلوار امروزی که با پارچه های رنگی و زیبا با تناسب رنگ در کنار هم دوخته میشد و دور کمر و مچ آن کش داشت) و روی مکنا(: پارچه ای بلند با رنگهای شاد که با روشی خاص به دور سر بسته میشد) و عرقچین (: کلاه گرد) داماد کار میشد.» آنگونه که مزداپور میگفت، زرتشتیان لباسهایی که زرتشتیدوری شده بود را در جشنها و مراسم دینی و زیارتگاهها می پوشیدند و رنگهای روشن و زنده همچون سرخ و سفید و سبز و آبی زمینه کار سوزندوزی بود.نقش هایی که در زرتشتی دوزی بکار می رفت از طبیعت الهام گرفته و در فرهنگ زرتشتی گرامی شمرده می شده. نقوش گیاهی مانند درخت سرو ایستاده و خمیده ، گل میخک و شیلونه و نقوش حیوانی مانند مرغ و طاووس و ماهی.» روی هر میز نمونه ای از کار هنرمندی زرتشتی بود چهلتکهدوزی با تقارن پارچه های رنگی کاری هنرمندانه از همایون بامسی و در میزی دیگر رنگهای زرد و بنفش و صورتی و آبی دستهای یکدیگر را گرفته ویک رومیزی خوش رنگ را ساخته بودند رومیزی بافته شده با قلاب و نهایت سلیقه در انتخاب رنگها، به گفتهی باشندگان دستمایهی هنر یک بانوی 80 ساله زرتشتی بودکه خود دانش آموخته همایون بامسی است. بنفشه مقدم استاد دروس تخصصی رشتهی طراجی پارچه گفت: «من به صورت تئوری هم در ایران و هم در دانشگاه فرانسه در رشته هنرهای سنتی تاریخ نساجی ایران تحصیل کردم اما شرکت در کلاسی که این هنربه وسیله یک زرتشتی که به نوعی ابداع کننده این هنر هستند آموزش داده شود برایم بسیار جالب بود. » همایون بامسی با پوشش سنتی زرتشتی و رویی خندان و گشاده نگاهها را به سوی خود کشانده بود آنها می گفتند: «چه زیباست که زرتشتیان در سن های بالا نیز لباسهای شاد و روشن به تن می کنند.» بامسی برای آشنای باشندگان به پیشینه این هنر گفت: «در گذشته رسم بود که زرتشتیان کمی پس از زادن فرزند دختر ، کار دوختن لباس عروسی او را آغاز می کردند. در چند سال لباس عروس با گلدوزیهای زیبا به پایان می رسید روی لبه آستین و لبه شوال هم که پهنای زیادی داشت زرتشتی دوزی میشد و در قسمت مچ جمع میشد.» چند تن از دانشجویان این رشته، گقتند که شوند شرکتشان در این کارگاه آموزشی تنها، این است که یک زرتشتی قرار است آموزش زرتشتی دوزی را هم تئوری و هم عملی بازگو کند و این رویداد، ما را مشتاق کرد که حتما شرکت کنیم. وجود آنهمه رنگهای شاد فضای شادی را درست کرده بود و هنرجویان با شوق وعلاقه همه سوزن و نخ به دست چشم به دستان هنرمند همایون دوخته بودند. از چشمانشان کورسویی از تردید و دودلی را خواندم. انگار داشتند با خودشان میاندیشیدند که آیا میشود یک روز، زرتشتی دوزی را که در درازنای تاریخ نمایانگر عشق ، شکیبایی و پویایی هزازان هزار ایرانی سرفراز را بر روی پارچه هایشان نقش ببندند یا نه؟
.
نقوش متنوعی در این سوزن دوزی به کار می رود مانند نقوش گیاهی ( درخت زندگی ، درخت سرو ، سرو خمیده ، ، گل میخک ) ، نقوش حیوانی ( طاووس ، خروس ، مرغ ، هدهد و ماهی ) یا نقوش هندسی مانند مربع و دایره . این نقوش به صورت بسیار ریز بر روی پارچه دوخته می شود به طوریکه کوک های آن به سختی دیده می شود .
دیگر دوخت های به کار رفته در زرتشتی دوزی شیلونه ، نقطه دوزی ، تنبل دوزی ، کوک دوزی ، یراق دوزی و ساتن دوزی است . برای تزئین درزها و زیبایی کار از شیرازه دوزی استفاده می شود که برای شیرازه دوزی از دوخت هایی مانند : ساقه دوزی ، تو پر دوزی ، زنجیره و دندان موشی استفاده می شود .
در گذشته، اندکی پس از زاده شدن دختر، خانواده و به ویژه مادر او به فکر آماده کردن جامه و جهاز عروسی او بودند و کار نخریسی و بافتن پارچه و دوختن جامه را آغاز میکردند و سپس گلدوزی روی آن را انجام میدادند . سالها زمان میبرد تا گلدوزی جامه عروس به پایان برسد بدین ترتیب سوزن دوزی زرتشتی را می توان در جهیزیه های عروس یا لباس جشن یا لباس زنان و مردان زرتشتی جستجو کرد .
سوزن دوزی در قسمتهای مختلف پوشاک زرتشتیان دوخته می شود :
لچک : کلاهک بانوان زرتشتی است که پارچه ای سه گوش از پارچه های زری و مخمل و ابریشم می باشد که با آستر دوخته می شود، دوگوشه این لچک را که در پشت سرقرار میگیرد بوسیله قیطان به هم می پیوندند .
مکنا : که از پارچه ای رنگین تهیه می شود که طول آن حدود 5/3 و عرض 1متر است و روی لچک استفاده می شود .
شلوار بانوان زرتشتی :
ساقهای این شلوار از تکه های باریک و الوانی تشکیل می شود که به یکدیگر دوخته شده است وبر روی آن گبر دوزی انجام می گیرد این شلوارها بسیار گشاد بود و بلند تا مچ پا که در کمر و مچ پا به وسیله بندی جمع می شده است ( مانند شکل زیر )
پیراهن بانوان زرتشتی معروف به پیراهن تیر و سیخ : برای تهیه این پیراهن از پارچه های خوشرنگ که تا زانو یا کمی زیر زانو بوده است و قد آن را به صورت عمودی از زیر سینه تا پایین با تکه هایی که به صورت ترک ، ترک و رنگارنگ است ترکیب می کنند و گبر دوزی بر روی این ترک ها انجام می گرفته است . در حال حاضر از پارچه های متداول در بازار استفاده می شود . شکل زیر نمونه ای از پیراهن و شلوار زرتشتی دوزی است
پیش از این نگارههای روی پارچههای چیت یا ابریشمی که خود میبافتند گلدوزی میشد. ولی اکنون از تافتههای رنگی مثل سبز یشمی، زرد قناری، بنفش، زرشکی، آبی، قرمز، مشکی، و پارچه کتانی یا لایی برای استواری بیشتر و آسانی کار سوزندوزی استفاده میشود.
یکی ازویژگیهای این نوع دوخت ترکیب و هماهنگی کامل رنگهاست که نشان میدهد زرتشتیان آشنایی کامل با ترکیب رنگها داشتهاند. هم در قرار دادن تیرها و سیخها در کنار یکدیگر و هم در بهرهگیری از رنگهای مناسب رنگ زمینه برای سوزندوزی.
معمولا یکی از بخشهای لباس گبردوزی میشده است و همه بخشها گلدوزی نمیشده است، یا شلوار یا دامن را زرتشتیدوزی میکردند.
در آیین زرتشتی و فرهنگ ایرانی، رنگ سبز نشان زندگی، بالندگی و سربلندی است. [نیکنام ، 1379، موسسه فرهنگی و انتشاراتی فروهر، ص61 پاورقی] در دین زرتشت، رنگ سبز بسیار سپند(:مقدس) است تا جایی که عروس بیشتر لباس سبز میپوشد و پارچهی توری سبزرنگ روی سر میاندازد و داماد، کلاه به رنگ سبز بر سردارد و روی شانهی راست دستمال سبز میاندازند و روی آن کشتی قرار میدهند. حتا سفره ای که در برابر عروس و داماد گسترده میشود سبز رنگ است.
در آیین زرتشتی رنگ سفید نشانهی پاکی است و در اوستا نیز به عنوان رنگ وهومن و نماد دین بدان اشاره شده است. در استورههای ایرانی آمده است که زمانی که زرتشت سرگرم اجرای آیین دینی بهار بود و در کنار رودخانه دایتی به نیایش میپرداخت، پس از چهارمین بار که از آب بیرون آمد، بهمن را از سمت جنوب دید که به سوی او میآید و شاخه سفیدی در دست داشت که نماد دین بود.[آموزگار- تفضلی ، 1386 ، نشر چشمه ، ص40] موبدان لباس سفید برتن دارند. در سوگواریها همگان لباس سفید میپوشند.
قالب جدید وبلاگ پیچک دات نت |